Totemisme: oeroude praktijken en moderne kunst

Het promotieonderzoek van Hans Kalliwoda richtte zich ook op totemisme, een oude heidense praktijk die bekend staat om zijn vermogen om sterke gemeenschappelijke banden te creëren. In de loop van de afgelopen tientallen millennia hebben totemtradities binnen verschillende culturen wereldwijd uiteenlopende en dynamische transformaties ondergaan. Deze transformaties hebben geleid tot een rijk tapijt van variaties in zowel de visuele als de performatieve dimensie van totemisme, waarbij de laatste verschillende rituele aspecten omvat. Ondanks de opmerkelijke diversiteit van deze expressies loopt er een rode draad door alle uitingen: het vermogen om sociale cohesie te bewerkstelligen.

Totemisme als innovatieve methode binnen het kader van sociale beeldhouwkunst

Kalliwoda’s artistieke inspanningen hebben ertoe geleid dat er innovatieve methoden zijn ontwikkeld in het kader van een sociale en dynamische sculptuur. Deze sculpturen gaan verder dan de conventionele notie van een louter ‘straatobject’ en overstijgen het conventionele kader van kunst in de openbare ruimte door bewoners actief te betrekken en hen tot eigenaars en beheerders van het kunstwerk te maken. Kenmerkend voor deze onconventionele benadering van kunst is dat het intercultureel is en mensen verwelkomt ongeacht hun geloof, culturele achtergrond of leeftijdsgroep. Het is ook laagdrempelig zodat het omarmd kan worden door een breed en divers publiek, wat weer eenheid en integratie bevordert.

Een nieuwe kijk op de oorsprong van het totemisme

Kalliwoda heeft zich tot doel gesteld het concept van totemisme, dat hem altijd heeft gefascineerd, te herinterpreteren en aan te passen. Hij stelt dat de precieze oorsprong van het totemisme onzeker is en misschien teruggaat tot de tijd waarin grotschilderingen werden gemaakt. Deze oorsprong ligt echter waarschijnlijk in een pre-religieuze periode toen menselijke samenlevingen als “heidens” werden beschreven. In deze tijd werden de spiritualiteit en geloofssystemen van deze heidense samenlevingen sterk beïnvloed door natuurlijke fenomenen en was er een sterk gevoel van verbondenheid met de natuur. In deze context is het opmerkelijk dat sporen van deze denkwijzen tot op de dag van vandaag bewaard zijn gebleven in de verschillende etnische groepen.

Verbinding tussen mens en natuur

Daarentegen hebben ‘moderne’ georganiseerde religies vaak het idee gepromoot dat de mens los staat van de natuur, en zelfs boven de natuurlijke wereld staat. Deze ideeën en benaderingen, die deel uitmaken van een sort hyperindividualiteit, zijn tot op de dag van vandaag blijven bestaan. Hoewel veel ideeën uit de Renaissance het antropocentrisme (denken vanuit de mens) versterkten, waren er ook critici van dit perspectief. Sommige denkers betwistten de aanname dat de natuur er alleen is voor het profijt van de mens. De filosoof Jean-Jacques Rousseau benadrukte het belang van een verantwoordelijke benadering van het milieu en pleitte vanuit een ethisch perspectief voor een harmonieuzere relatie tussen mens en natuur.

Functie en interpretatie van totemisme

Wanneer men de historische perspectieven op dit fenomeen op wetenschappelijk niveau bekijkt, stuit men op een spectrum van interpretaties, concepten en hypothesen. In zijn werk over totemisme benadrukte Frazer bijvoorbeeld de functie van solidariteit die mensen samenbrengt in sociale groepen. Hij suggereerde dat totemsoorten functioneren als opslagplaatsen voor de ziel. Later stelde hij de economische basis van het totemisme voor, gebaseerd op de Intichiuma-riten van de Aboriginals van de Centrale Woestijn in Australië. Freud nam totemisme op in zijn psychodynamische analyse van culturele en religieuze vormen en verbond het met oedipale schuld en de moord op de oervader. Arnold van Gennep en later Claude Lévi-Strauss zetten het debat voort. Vooral Lévi-Strauss bekritiseerde het concept totemisme en reduceerde het tot een louter classificatiesysteem zonder een wezenlijke analoge relatie tussen totem en sociale eenheid.

Totemisme in de praktijk

In de praktijk betekent totemisme het symboliseren van sociale groepen door natuurlijke soorten. Het kan variëren van universele systemen die alle aspecten van ervaring omvatten tot specifieke toewijzingen van eigenschappen of kenmerken aan individuen op basis van hun totemaffiniteit. Totemsymboliek maakt vaak deel uit van uitgebreidere kosmologische systemen en heeft het vermogen om sociale groepen betekenissen en identiteiten toe te kennen die verder gaan dan hen simpelweg een etiket op te plakken. Zo kan bijvoorbeeld in sommige inheemse culturen een bepaald dier gezien worden als een totemsymbool van een bepaalde stam of gemeenschap. Dit is meer dan alleen een symbool, het weerspiegelt de overtuigingen en waarden van de gemeenschap en geeft hen een gevoel van identiteit en verbondenheid met de natuurlijke wereld.

Parallellen met de Beierse en Oostenrijkse Maibaum: Culturele symbolen en gemeenschap

Een ‘Maibaum’ in Zuid-Duitsland, in het Nederlands ook wel meiboom genoemd, is verwant aan totemisme doordat het een aantal thematische elementen deelt, met name in het gebruik van symbolen, gemeenschapsbanden en de verbinding met de natuur. Het is een cultureel gebruik dat de waarden en identiteit weerspiegelt van de gemeenschap die het opricht, net zoals totemisme de waarden en identiteit weerspiegelt van de groepen die het beoefenen. In bijna alle gemeenschappen zijn er vandaag de dag nog steeds gilden die vaak bepaalde gebruiken en tradities in stand houden en zo het belang van de ambachten in de gemeenschap bewaren. Meibomen met gildensymbolen kunnen dus ook symbool staan voor het doorgeven en behouden van deze tradities. Het is belangrijk om te benadrukken dat de symbolen op een meiboom heel individueel zijn en vaak afhangen van de geschiedenis en tradities van de betreffende regio of gemeenschap.

Kortom, totemisme, dat vaak wordt geassocieerd met ‘primitief denken’, is een complex cultureel fenomeen met een ingewikkelde wisselwerking tussen concrete beelden en abstracte verwijzingen, waarbij verschillende samenlevingen kiezen voor symbolische differentiatie door middel van natuurlijke soorten of andere middelen, afhankelijk van hun sociale structuur. Deze keuze heeft niets te maken met primitiviteit, maar is een uitdrukking van de complementaire relatie tussen sociale vorm en symbolische varianten.

Afbeelding: Voorbeelden van totems geplaatst in openbare ruimtes en afkomstig uit verschillende culturele achtergronden.